شايد در نگاه اول، تيتر مقاله خواننده را بدين سمت و سو گرايش دهد كه همزمان با فعاليت دولت جديد و نياز به تغيير و تحول مديريتي، مطلب تهيه شده قصد تبليغ يا تكفير فرد يا جريان فكري و مديريتي مشخصي را در سازمان بهزيستي دارد. در پاسخ ضمن نفي برداشت مورد اشاره، متذكر مي گردد كه نيت اصلي متن ، ملموس كردن جايگاه و نوع نگاه به گروه هاي آسيب پذير يا محق به دريافت حمايت هاي ويژه و همچنين بازنگري در برنامه هاي در نظرگرفته شده براي اين افراد با هدف ظرفيت سازي و توانمند نمودن آنها به منظور تسهيل در جريان حركت به سمت تمدن اسلامي- ايراني در دولت تدبير و اميد است. نقدهاي صورت پذيرفته در متن حاضر ، تاكيد ويژه اي بر حوزه برنامه ريزي و نظارتي در سازمان بهزيستي داشته و اصلاح فكري ، برنامه اي و عملياتي را شرط اصلي ارتقا مشاركت ذينفعان سازمان مي‌داند.
به منظور آغاز بحث ، توضيح در خصوص خدمات و وظايف سازمان بهزيستي به نظر ضروري مي رسد.بررسي ها نشان مي دهد كه عموم شهروندان ، داراي برداشتي كليشه‌اي و محدود از سازمان بهزيستي و وظايف آن بوده و خدمات سازمان را محدود و منحصر به حوزه معلولين و فرزندان بي سرپرست، مي‌دانند. در حاليكه حوزه خدمات رساني سازمان بهزيستي، حوزه خدمات حمايتي بوده و طيفي گسترده از خدمات رساني به كودكان، معلولين، زنان سرپرست خانوار، آسيب ديدگان اجتماعي، توانمندسازي معتادين، خدمات رساني به سالمندان و غيره با رويكردهاي چهارگانه پيشگيري، توانبخشي ، اجتماعي – فرهنگي و مشاركتي را شامل مي شود. با چنين سطح پوشش و تنوع خدمات رساني سازمان بهزيستي و همچنين شرايط ويژه اي كه دولت تدبير و اميد ، اقدام به پذيرش مسئوليت نموده است، نقد منصفانه كاستي هاي گذشته، مسلما تسهيل كننده مديران آينده جهت خدمات رساني موثرتر و راهگشا به آينده اي بهتر خواهد بود.
- وضعيت برنامه ريزي راهبردي و ارزيابي عملكرد: برنامه ريزي سازمان بهزيستي در چند سال اخير تا حد زيادي تابع و مبتني بر برنامه راهبردي برون سپاري شده اي است كه فاقد جامعيت و مانعيت لازم و غير پاسخگو به نيازهاي چنين سازماني است. اصرار بيش از حد بر عدم اصلاح واقعي برنامه راهبردي اوليه و طراحي و تدوين برنامه هاي پايين دستي و عملياتي بر چنين چينش اشتباهي، بسترساز ملموس شدن تدريجي كاستي ها شده است. با توجه به استفاده سازمان بهزيستي از چنين برنامه اي، متاسفانه سامانه ارزيابي عملكرد سازمان(با تاكيد بر شاخص هاي بيست گانه ارزيابي عملكرد اختصاصي) دچار مشكل گرديده است. تا جايي كه حداقل 15 مورد از شاخص هاي مورد استفاده،غير روا و پايا مي باشد.
- وضعيت تمركز بر رويكرد هاي جامع و الگوهاي توسعه اي: بررسي ها نشان دهنده اين واقعيت است كه سازمان بهزيستي فاقد رويكرد جامع توسعه اي در روند خدمات رساني متناسب با انتظارات قابل تعريف از يك سازمان حمايتي بوده و اين كمبود، بستر را براي حركت سليقه اي يا حركت غير جامع فراهم كرده است. چنين آسيبي ،تداعي‌گر و ارايه دهنده تصوير سازمان هزار پروژه از بهزيستي است. آسيبي كه با ابتلا هر سازماني بدان، به هيچ وجه نمي توان انتظار چالاكي سازماني داشت.
- وضعيت نظارت ، بازرسي و پاسخگويي به شكايات : در سازمان بهزيستي بدليل حجم وسيع فعاليت ها و تنوع خدمات رساني ، نيازمندي به طراحي و وجود سامانه نظارت و بازرسي قوي وجود دارد. اين در حالي است كه سامانه حاضر به دلايلي نظير كمبود نيروي تخصصي، عدم تعريف شاخص هاي نظارت و بازرسي متناسب با نوع طرح ها و برنامه ها و يا عدم جامعيت شاخص ها، نيازمند تغيير رويكرد و نيازمند حمايتي همه جانبه مي باشد. ضعف نظارت در برخي موارد باعث ايجاد نقاط تاريك يا مسئله داري شده كه بنابر دلايل كارشناسي و حرفه اي نمي‌توان توضيح بيشتري در خصوص آنها داد.
- وضعيت همراستايي با تكاليف برنامه پنجم توسعه : در برنامه پنجم توسعه كشور بندها و موادي چند بر سازمان بهزيستي تكليف شده كه در اين ميان، بندها و موادي همانند قسمت اول ماده 27 ( مساعدت هاي اجتماعي پايه شامل خدمات حمايتي و توانمندسازي در قالب نظام جامع تامين اجتماعي چند لايه)، بند (الف) ماده 39 (طراحي نظام سطح بندي خدمات حمايتي و توانمندسازي) ، بند (ب) ماده 39 (اجراي برنامه‌هاي توانمندسازي و خروج ساليانه حداقل 10% از پوشش حمايت هاي مستقيم شامل تامين مسكن ، اشتغال پايدار ، تامين جهيزيه ، آموزش مهارت و ...)، بند (ج) ماده 39 (تامين حق سرانه بيمه اجتماعي زنان سرپرست خانوار ـ افراد بي‌سرپرست و معلولين نيازمند) ، ماده 43( ساماندهي و اعتباربخشي مراكز مشاوره متناسب با فرهنگ اسلامي- ايراني)، بند (ن-3) ماده 211 (رفع مشكل معيشتي خانواده‌هاي زندانيان بي بضاعت)، ماده 230(مشاركت در تدوين و تصويب برنامه جامع توسعه امور زنان) و برخي بندها و حوزه هاي ديگر، چندان مورد توجه قرار نگرفته و نوعي زاويه گيري فعاليتي از برنامه پنجم توسعه در آنها مشهود است.
- وضعيت پوشش دهي به مخاطبين و متقاضيان دريافت خدمات: حجم وسيعي از خدمات ارايه شده توسط سازمان بهزيستي بنا بر دلايلي چند، داراي پشت نوبتي بوده، پوشش بسياري از خدمات پايين تر از حداقل استانداردهاي بين المللي است و ارايه برخي از خدمات فاقد حداقل توجيه لازم تلقي شده و بيشتر شبيه نوعي جور كردن جنس در سوپرماركت مي ماند(خصوصا از نظر سطح اثربخشي خدمات ارايه شده). بعنوان مثال درصد پوشش دهي خدماتي به زنان سرپرست خانوار ،كودكان مشمول استفاده از خدمات مهدهاي كودك،سالمندان نيازمند پوشش پذيري و استفاده از خدمات سازمان، معلولان نيازمند استفاده از خدمات توانبخشي، جمعيت هدف نيازمند خدمات پيشگيري از كل جمعيت متقاضي يا نيازمند دريافت خدمات، در غالب موارد زير 25 درصد قرار داشته و متاسفانه در برخي موارد شاهد ظاهرگرايي و ارايه آمارهاي نادرست(نه از نظر تعداد بلكه از نظر واقعيت اثرگذاري ها) در روند خدمات رساني سازمان هستيم.
- وضعيت رضايتمندي كاركنان از دريافتي ها: بغير از كاركنان ستادي سازمان، ساير كاركنان سازمان از سطح پايين دريافتي ها شكايت داشته و آن را عاملي جهت كاهش انگيزه كاري مي‌دانند. درد آورتر از مسئله حداقل دريافتي ها، تبعيض ايجاد شده بين كاركنان حوزه هاي ستادي و استاني و شهرستاني است كه در سازمان وجود دارد.
- وضعيت توانمندسازي نيروي انساني: سازمان بهزيستي در حوزه توانمندسازي نيروي انساني در حد مناسبي ظاهر نشده و گرايش بالاي سازمان به برگزاري صرف دوره هاي آموزشي، مي‌تواند شائبه معادل پنداري توانمندسازي كاركنان با برگزاري دوره هاي آموزشي را در ذهن متبادر كند. بحث ضعف سرمايه اجتماعي در سازمان و شرايط خاص اخلاق سازماني نيز مباحث ديگري هستند كه جاي دارد بشكل خاص مورد توجه قرار گيرد.
- وضعيت تصميم گيري و تصميم سازي مديريتي: بشكل تاريخي سازمان بهزيستي كشور از مشكلي بنام تصميم سازي و تصميم گيري متمركز و محفلي در رنج بوده و هست. اثرات مخرب اين آسيب بحدي است كه ردپاي برخي از افراد در كوچكترين و بزرگترين فعاليت هاي سازماني قابل ملاحظه بوده و جاي خالي يا حضور محدود شده جمع زيادي از كارشناسان را مي توان به راحتي احساس كرد.
- وضعيت تركيب تخصص هاي فعال در مديريت سازمان بهزيستي: سازمان بهزيستي بشكل تاريخي از پزشك محوري در رنج بوده است. شايد عامل ايجاد اين نقيصه در سازمان بهزيستي را بتوان منتصب به گذشته تاريخي آن و استقرار سازمان در زير بخش بهداشت و درمان و خدمات رساني صرف در حوزه توانبخشي به معلولان دانست. اين رويه فعاليتي، متاسفانه با توجه به شرايط زماني اصلاح نشده و سازماني فعال در حوزه هاي حمايتي را بشكلي افراطي درگير بحث پزشك محوري( دكتري عمومي) نموده است. سازماني كه با توجه به اهداف خود مي بايست داراي رويكرد اجتماعي – اقتصادي و شايد با توجه به الزامات فعلي جامعه، داراي رويكرد اقتصادي – اجتماعي باشد، مبتلا به گرايشات بالا به بحث پزشك محوري است. اثرات تخريبي اين آسيب بحدي جدي است كه سازمان فاقد رويكردي علمي – اجرايي يكپارچه نسبت به حوزه حمايتي، بحث رفاه ، توانمندسازي، ظرفيت سازي و مواردي همانند در جريان خدمات رساني تخصصي شده و بسياري از موقعيت هاي فرابخشي و اجتماعي – اقتصادي نافع به حال مددجويان را از دست مي دهد.
- وضعيت سامانه هاي آماري سازمان : با وجود بالا بودن قابليت هاي نرم و سخت افزاري سازمان بهزيستي خصوصا در طراحي و بهره مندي از بانك هاي اطلاعاتي، سامانه داده هاي آماري سازمان فاقد روايي و پايايي لازم بوده و اين امر، مي تواند بسترساز سو استفاده ها و يا خدمات رساني ناكارآمد باشد. مهمترين دلايل چنين آسيبي را مي‌توان در كمبود نيروي انساني در سطوح عملياتي، كمبود نظارت بر روند گزارش دهي و ثبت داده ها و كاهش احتمال ثبت داده هاي غيرمستند، عدم تعريف فرآيند براي برخي از فعاليت ها و ثبت سليقه اي داده ها و مواردي همانندآنها دانست.
- وضعيت فعاليت درحوزه هاي فرابخشي: با وجود آنكه سازمان بهزيستي از جمله سازمان هاي داراي بيشترين حجم تفاهم نامه با دستگاه هاي مختلف است، متاسفانه شاهد حداقل استفاده هاي ممكن از ظرفيت هاي ايجاد شده مي باشيم . بنظر مي‌رسد روحيه محفل گرايي تاريخي حاكم در حوزه مديريت سازمان، تا حدزيادي مانع فرآيندگرايي در ارتباطات بين و فرابخشي باشد.
- وضعيت برنامه ها و اقدامات مربوط به جذب مشاركت ها : در دنياي جديد، سازمان حمايتي موفق سازماني است كه از توانايي هاي لازم در جلب و جذب مشاركت موثر، برخوردار باشد. اهميت اين مهم بحدي است كه در حال حاضر، مشاركت از رويكردهاي سنتي خارج شده و تبديل بنوعي صنعت گرديده است. در اين بين سازمان بهزيستي، متاسفانه فاقد رويكرد جامع به بحث مشاركت هاي مردمي بوده و از آن مهمتر سامانه موجود، از قابليت هاي لازم براي وقوع فسادهاي احتمالي برخوردار است. ناهماهنگي در جلب و جذب مشاركت ها توسط مراكز و موسسات خيريه ، عدم وجود سامانه رصد يكپارچه بر مشاركت هاي جذب شده، كم توجهي به تعريف سياست هاي جامع در جذب و جلب حمايت هاي مردمي، كم توجهي به استفاده از ظرفيت هاي قانوني براي جلب و جذب مشاركت هاي مردمي و .... ، نمونه هايي از مصاديق چنين نقاط ضعفي است.
- وضعيت تعادل منطقه اي(نگاه آمايشي) و توجه به نقاط محروم : رويكرد انفعالي و غيريكپارچه در روند خدمات رساني تخصصي و كم توجهي به بحث تفاوت ها، حساسيت ها و نيازمندي هاي منطقه اي در روند خدمات رساني، باعث شده است كه سازمان بهزيستي تبديل به سازمان خدمات رسان به گروه هاي مخاطب آشكار شده و سطح دسترسي به خدمات سازمان توسط همه مخاطبين و همه مناطق، يكسان نباشد. در اين بين، مخاطبين پنهان،مخاطبين داراي محدوديت هاي ارتباطي با سازمان، مخاطبين ساكن در مناطق كمتر توسعه يافته و محروم، مخاطبين كم اطلاع از حقوق خود و مواردي همانند ، فراموش شده و اين پديده، بستر را براي توزيع نابرابر و قطبي حمايت ها فراهم آورده است.
موارد فوق تنها بخشي از بندها و مصاديق بازنگري و خانه تكاني در سازمان بهزيستي است. در اين بين دور از انصاف خواهد بود كه فرد يا افراد خاصي را مسبب و مسئول چنين وضعيت ناكارآمدي دانسته و مشكل تاريخي يك سازمان را به حساب مديريت در دوره اي خاص بگذاريم. اميد مي‌رود دولت تدبير و اميد ، با دستور كار قرار دادن و در پيش گيري رويكردي فعال، اقدام به بازنگري اساسي در برنامه ها، انتظارات و حمايت هاي مورد نياز از اين سازمان نمايد.
* نائب رئيس شوراي انجمن هاي علمي ايران
